Тірі ағзаларды биология сабақтарында пайдаланудың тиімділігі

Сабыргалиева Гулсим Салимовна

Атырау облысы, Махамбет ауданы

Сарайшық ауылы

Қ.Қарашаұлы атындағы

Сарайшық орта мектебінің

биология пәні мұғалімі

Тірі ағзаларды биология сабақтарында пайдаланудың тиімділігі

Өспеген табиғаттың аясында,

Табиғат сұлулығын аясынба?!

Табиғатты жасыңнан қорға,

Өмірдің бар өзегі сонда

М.Әлімбай

Адам - табиғатпен егіз. Адам ауырса, одан табиғатқа келіп-кетер ештеңе жоқ шығар, ал табиғат ауырса, адам онымен қоса ауырары хақ. Сондықтан да, қоршаған ортаны қорғау, табиғатты сақтау, оған қамқор болу адамзат баласы үшін маңыздылығын жойған емес. Қазіргі таңда экология ғылымы адам өміріндегі ең өзекті мәселелерді бүкіл адамзат алдына қойып отырған ғылымының бірі. Оқушыларға білім мен тәрбие берудегі бүгінгі күнгі басты мәселелердің бірі-экологиялық тәрбие, сана, сауаттылық, этика, мәдениетті ұғындыру, ұғу деңгейін көтеру.Бұл ұғымдарды түсіну оқушылардың табиғатқа деген көзқарасын қалыптастырып, экология ғылымын меңгеруіне жол ашады және пәнге деген қызығушылығын арттырады.Мектептегі экологиялық зал мен тірі табиғат бұрышан ұйымдастырудағы мақсат:

1.Оқушыларға экологиялық білім негізін қалау

2.Эстетикалық тәрбие беру

3.Теорияны практикамен ұштастыру, білім дағдысын қалыптастыру

4.Пәнге деген қызығушылығын арттыру

Жұмыс бағыттары

Білім аясы Тәрбие аясы

сабақтарда Үйірмелер, тәрбие шаралары

Мектепте 1993 жылы наурыз айынан бастап «Тірі табиғат мүйісі» ұйымдастырылды.Осы тірі табиғат мүйісін жасақтауда өзімнің ұстазым биология пәні мұғалімі Ұзақбаева Света апайдың еңбегі зор болды. Оқушылардың теориялық білімін пркатикамен ұштастыру мақсатында тірі ағзалардың түрлерін өсіру, күту жұмыстары жүргізіледі.Мысалы өсімдіктерді тамырландырып, қолдарымен егеді.Оның өсуін бақылып,суару, күту жұмыстарын оқушылар ждағаттылықпен жүргізеді.Сонымен қатар аквариум балықтарына жем салып,ай сайын суын ауыстырып, тазарту жұмыстырн жүргізіп қана қоймай, олардың өсуін, көбеюін бақылайды.

Биология сабағында әр тақырып сайын оқушылармен түрлі шығармашылық жұмыстарды ұйымдастырып, түрлендіріп, өткізу басты мақсат.Әрбір сабақ - мұғалімнің шығармашылық жұмысы. Сондықтан да әр сабақты оқушының есінде қалатындай етіп түрлендіріп өткізу керек. Оқушылардың теориялық білімін практикамен ұштастыру мақсатында өсімдіктер бөлімінде тірі табиғат мүйісіндегі және бөлме өсімдіктері көрнекілік ретінде пайдаланылады.Мысалы 6 сыныпта «Жапырақ» тақырыбында бөлме өсімдіктерінің жапырақ түрлерін, пішіндерін ажыратып үйренеді. «Жапырақтың түрөзгерістері» тақырыбында етженді жапыраққа (алоэ өсімдігі),тікенекке айналған жапыраққа (кактус өсімдігі), қабыршаққа айналған жапыраққа (пияз қабыршағы) алынды. Сонымен қатар «Сабақтың түрөзгерістері» тақырыбына тік сабақты өсімдікке (раушан гүлі), қысқарған сабаққа (лалагүл), мұртшаға айналған сабаққа (хлорофитум), төселмелі сабаққа (традесканция) өсімдіктерін көрнекілік ретінде пайдалануға болады.Саңырауқұлақтар дүниесін өткен кезде зең саңырауқұлақтарын өсіріп, түстеріне қарай оқушылар ажыратады. Өсімдіктер систематикасында Шаршыгүлділер тұқымдасына тоқталғанда мысал ретіне бұғы мүйізі өсімдігі мысал ретінде пайдаланылды.Раушангүлділер тұқымдасына Қытай раушаны,Лалагүл тұқымдастарына лалагүл өсімдігі пайдаланылып, оқушылар гүл құрылысын талдап, формулаларын жазып үйренеді. 7 сыныпта буылтық құрттар типін өткенде гүл ыдысына жіберілген жауын құртын зерттеп, жұмысқа пайдаланады.Оқушының өзіне берілген құрттың сақиналы буылтығын санайды, белдеушесін тауып, бас бөлігімен құрсақ бөлігін ажыратады.Аз қылтандарын қарап, тіреу қызметін бақылайды. Балықтар класын оқығанда шартты рефлекстің түзілуіне тәжірибе қою арқылы шартты рефлекстің түзілуін тәжірибе жүзінде дәлелдейді.Аквариумдегі балықтарды пайдалана отырып, жүзбе қанаттарының қызметін бақылып, біледі.Қосмекенділер класын өткенде бақаның алдыңғы, артқы аяқтарының құрылысымен қызметін салыстырып,тері бездері мен шырышын қарап,басында орналасқан мүшелерімен танысады.Сүтқоректілер класын отрядтарға бөлгенде кеміргіш сүтқоректілердің қоянтәрізділер отрядтарын өткенде қоянның күрек тістерін қарады. Жалпы биология бөлімінде «Аллельді емес гендердің әрекеттесуі» тақырыбын өткенде әрекеттесу типін атай келіп, комплементарлы әрекеттесуіне тотықұс қауырсынының түстерін мысалға келтіре отырып, көрсетіп дәлелдедік. «Құстар» класын оқығанда құс тұмсығының құрылысын айтқан кезде тотықұстың балсірісін көрнекілікке пайдалануға болады. Қауырсындарының түрлерін ажыратып, үйренеді.

Баланың ерекше қабілетін байқауда күнделікті сабақта, тәрбие жұмысында, үйірме жұмысында оқушыны үзбей бақылап, рейтинг жүйесімен білімін қадағалай отырып, бала бойындағы дарындылықты немесе жүйелі білім алуға қабілетті жеке тұлғаны анықтауға болады.

Экологиялық зал мен тірі табиғат бұрышында тек мұғалімге емес, оқушыларға да жұмыс жасауы керек.Осы мақсатта «Жас эколог» үйірмелері ұйымдастырылды.

Жас экологтардың міндеті:

• Залды, кабинеттерді гүл түрлерімен безендіріп көбейту, күту, тәжірибе қою

• Тірі табиғат мүйісін экспонаттармен тірі ағзаларды жинақтап, толықтырып, жаңартып отыру, тәжірибелер қою

• Аквариумдерде, террариумдерде тірі жануарларды күту

• экологиялық білім мен тәрбие негізін қалау,жергілікті жер табиғатын қорғауға ат салысу.

Сонымен қатар тірі ағзаларды сыныптан тыс шараларда да пайдаланып, жүзеге асыруға болады.Бастауыш сыныптағы дүниетану, өзін-өзі тану, жаратылыстану пәндеріне де пайдаланылады.Сонымен қатар балабақша тәрбиеленушілері, шағын орталық балалары, мектеп алды дайындық балалары жиі саяхат жасап, қызығушылығы оянады.Сыныптан тыс шараларда табиғи материалдарды пайдалана отырып, әртүрлі бұйымдар жасайды. «Жерілікті жердің дәрілік өсімдіктері, оларды қолдану жолдары» тақырыбында буклет жасалып, қорғалды.Бұның өзі оқушылардың туған жеріне, табиғатқа деген сүйіспеншілігін көрсетеді.

Жыл мезгілдеріне байланысты үйірме мүшелері табиғатқа саяхатқа шығып, табиғи экспонаттармен,құс жұмыртқасының, құс ұяларының түрлері мен толықтырады.Жабайы өсімдіктердің тұқымдарын жинақтап, кеуіп қалған көлдегі бақалшақтарды жинақтап, жинақтамалар дайындайды.Жергілікті жердің өсімдіктерінен кеппешөптер дайындап, сабаққа пайдаланылады.

ХХІ ғасырдың жан - жақты зердері, дарынды, талантты адамын қалыптастыру бағытындағы білім беру мәселесі мемлекетіміздің басты назарында. Егеменді ел болып, таңдаулы елу елдің қатарына ену басты мақсатымыз болған соң, білім мен ғылым саласы дүние жүзілік деңгейге сай болуы керек.

Табиғатты қорғау - бүкілхалықтық іс.Оқушыны айналадағы табиғи орта жағдайына жауапкершілік сезіммен қарап, табиғатты қорғауға тәрбиелеу біздің үлкен міндетіміз болса керек.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Биология және салауаттылық негізі 1/2005ж -11 бет

2.Биолог анықтамалығы 5\2010 ж-19 бет

3.Дәрілік өсімдіктер 92 бет

4.Биология в школе 17 бет

5.М.Әлімбай «Шығармалар жинағы» 85 бет

6.«Дарын» журналының жинақтамалары.25 бет

7. «Қазақстан мектебі» журналының жинақтамалары.2007-2009ж.ж.-24 бет

8.Гүлстан журналы 13 бет

9.Қазақстанның өсімдіктері 27 бет

10.Үй хайуанаттары 42 бет

4