Қазақ тілі 5-сынып Диалект сөздер. Диалект сөздердің өзіндік белгілері

Сыныбы: 5 «А»

Пәні: қазақ тілі

Тақырыбы: Диалект сөздер. Диалект сөздердің өзіндік белгілері

Мақсаты:

Білімділік: диалект сөздер, олардың әдеби тілдегі баламасымен салыстырғандағы ерекшелігі жөнінде мәлімет бере отырып, практикалық жұмыстар жүргізу арқылы өтілген тақырыптарды пысықтау, сөздік құрам бойынша білімдерін кеңейту.

Дамытушылық: тапсырмаларды орындау арқылы сөздік қорын, таным-түсінігін дамыту. Сөз мағынасын дұрыс түсініп, орынды пайдалануға дағдыландыру.

Тәрбиелік: алғырлыққа, ізденімпаздыққа, ұйымшылдыққа баулу.

Сабақтың типі: дәстүрлі емес, саяхат сабақ.

Сабақтың түрі: жаңа тақырыпты түсіндіру сабағы.

Әдісі: топтық жұмыс, сөздікпен жұмыс, сатылай кешенді талдау.

Көрнекілігі: сурет, кеспе қағаздар, карта-сызба, интерактивті тақта (слайд), бағалау парағы.

Пәнаралық байланыс: география

Барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:амандасу, сынып оқушыларын түгендеу, назарын сабаққа аудару. Сыныпты үш топқа бөліп, топ басшысын сайлау. Бағалау парағын тарату.

• Сәлеметсіңдер ме, балалар. Бүгін сабақта үш топқа бөлініп саяхатқа шығамыз. Әр топ өзінің топ басшысын сайласын. Сендерге «саяхат картасы» беріледі.«Сиқырлы сөздер» қалашығына бірінші болып жету үшін берілген тапсырмаларды шапшаң әрі дұрыс орындауымыз керек.Сабақтың кезеңдері бағалау парағында көрсетілген, әр кезең сайын өз жұмыстарыңды бағалап отырыңдар. Кезең сайын алған бағаларыңның қосындысы қаншалықты жол жүріп, қандай орында келе жатқандарыңды анықтайды. Өз жұмыстарыңа сын көзбен қарап, әділ бағалаңдар.

Бағалау парағы (1-топ)

№

Оқушының аты-жөні

«Сызбаны сөйлет»

«Ой жинақта талдаумен»»

«Қай сөз артық?»

«Ғажайып кітап»

1

2

3

4

5

6

7

8

Үй тапсырмасын сұрау кезеңі:

Өткен тақырыптарға шолу жасау.

• Осы уақытқа дейін лексика саласы бойынша сөздің сан алуан мағыналық түрлерімен, топтарымен таныстыңдар. Жаңа тақырыпты түсіндірмес бұрын, сол өткен тақырыптарға шолу жасап, еске түсіріп алайық. Үш топқа үш түрлі тақырыбы жазылған бос кесте беріледі, бірлесе отырып тақырыппен байланысты сөздің мағыналарын жазып, әр түріне бір мысал келтіріңдер.

1. Сөздің шығу тегіне байланысты туған лексикалық мағыналары

атауы

Мысал

1. Тура мағына

2. Ауыспалы мағына

3. Көп мағыналы сөз

4. Омоним

5. Антоним

6. Синоним

2. Сөздің қолданылу немесе тіркесу сипатына байланысты туған лексикалық мағыналары

атауы

Мысал

1. Табу

2. Эвфемизм

3. Дисфемизм

4. Тұрақты тіркес

5. Мақал

6. Мәтел

3. Қазақ тілінің сөздік құрамы

атауы

Мысал

1. Байырғы төл сөз

2. Кірме сөз

3. Тарихи сөз

4. Архаизм

5. Жаңа сөз

Тақырыпты меңгерту кезеңі:

1. «Миға шабуыл» стратегиясы:

Мұғалімнің кіріспе сөзі:

- Балалар, осымен сөздің жаңа мағынасын, тобын түсініп, сырын ашу үшін жолға шықтық. Қазақ тіліндегі сөздер қолданылу өрісі жағынан әр түрлі болып келеді. Бір сөздер бір тілде сөйлейтін адамдардың бәріне түсінікті болса, кейбір сөздерді белгілі бір ортадағы адамдар ғана пайдаланады, түсінеді. Соған орай сөздерді екі топқа бөлеміз: жалпылама лексика, қолданылу өрісі тар лексика (яғни сөздер).

Жалпылама лексика

Қолданылу өрісі тар лексика

Қазақ тілінің лексикасы

Кәсіби (терминдік) лексика

Диалектикалық лексика

• Бір тілде сөйлейтін адамдардың барлығына түсінікті сөздерді жалпылама лексика дейміз. Ал қолданылу өрісі тар лексика дегеніміз барлығымызға бірдей түсінікті бола бермейтін сөздер. Ол қандай сөздер екен? Тақтадағы бейне түсірілімді көре отырып, үнтаспаға құлақ түрейік. Мәтіннен өзімізге түсініксіз сөздерді теріп жазайық.

Бейне түсірілімде мәтінмен байланысты суреттер көрсетіледі.

Мәтін

Бес жасар Бейсенбай азанда ерте тұрып, бақшадан екі-үш бәдірен үзіп алып, дәу тамның артындағы әткеншекке жайғасты. Кенет әулінің дарбазаға тақау бұрышындағы тауық кепеден біресе мекиеннің, біресе қораздың жарыса шыққан дауыстары естілді. Ол әткеншектен секіріп түсіп, солай қарай тұқым алуға беттеді.

Азан - таңертең

Бәдірен - қияр

Дәу - үлкен

Там - үй

Әулі - аула

Дарбаза - қақпа

Кепе - күрке, тауық қора

Мекиен - тауық

Тұқым - жұмыртқа

1. «Таным» бекеті

• Балалар, бұл Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындарының ауызекі сөйлеу тілінде кездесетін сөздер. Бұл сөздердің бізге түсініксіз болатын себебі олардың әдеби тілде баламалары бар. Біз сол әдеби тілдегі баламаларын қолданамыз. Ал мына сөздерді сол аймақтың тұрғындары күнделікті тұрмыста ішінара өздері ғана пайдаланады. Бір тілде сөйлейтін адамдардың жаппай қолданатын сөздеріне жатпайтын болғандықтан оларды қолданылу өрісі тар лексикаға жатқызамыз. Бұл - диалект сөздер деп аталады. Сонымен бірінші бекет - «Таным» бекетіне келдік.

2. «Сөздер сыры» бекеті

«Ой жинақта талдаумен»

• Үш топ бір-бірімен кеңеспей Қазақстанның үш аймағына бөлініп кетті:

1-топ: Солтүстік Қазақстан

2-топ: Оңтүстік Қазақстан

3-топ: Шығыс Қазақстан

Сол аймақ тұрғындарының ауызекі сөйлеу тілінде кездесетін сөйлемдер беріледі. Сөйлемнен диалекті сөздерді тауып, «Диалектологиялық сөздік» арқылы мағынасын анықтап, «Түсіндірмелі сөздікті» пайдалана отырып сатылай кешенді талдау әдісімен сипаттама беру керек.

Кеспе қағаздағы мысалдар:

1-топ: Оңтүстік Қазақстан облысы

Абжауқын ауқаттың үстінен келдіңдер, дастарқанға отырыңдар. (Жамбыл облысы, Қордай ауданы) Осы арада қырғауыл жық. (Алматы, Кеген ауданы) Осы колхоз түгелдей дерлік шипрлі там салуда. (Қызылорда, Сыр)

• Абжауқын - аз

• Ауқат - ас

• Жық - көп

• Там - үй

2-топ: Солтүстік Қазақстан облысы

Оспанның үйі үш көшенің адағында.(Орынбор, Қостанай) Ана белдемпаяның астында мал жатыр.(Қостанай) Онікі әшейін бостақ сөз ғой! (Қостанай, Жангелдин)

• Адағы - аяғы, соңы

• Белдемпая - қыр, белес

• Бостақ - бос, жай

3-топ: Шығыс Қазақстан облысы

Бардамдырақ бір кісі қайтыс болған екен. (Шығыс Қазақстан, Тарбағатай) Оның үйі тараң болғанымен, пейілі кең. (Семей, Абай ауданы) Қартайған адамның қырпы кете бастайды. (Шығыс Қазақстан, Тарбағатай)

• Бардамдырақ - бай, ауқатты

• Тараң - тар

• Қырпы - әл, күш, қуат

-Сөздіктен әдеби тілдегі баламасын анықтап, дәптерге сатылай кешенді талдау әдісімен сипаттама бергеннен кейін, бір сөзді тақтаға жазыңдар, қалғанын оқып, тексертіңдер.

Мысалы:

• Әйдік- диалект сөз

• Әдеби тілдегі баламасы - үлкен

• Тура мағынасы - заттың көлемін білдіреді, аумақты

• Ауыспалы мағынасы - адамның жасына байланысты. Үлкен кісі, үлкендер келді

• Сөздің көп мағыналылығы:1. үлкен үй; 2. үлкен кісі 3. үлкен іс - айтулы, елеулі

• Омонимі:жоқ

• Синонимі:үлкен, ірі, зор, аумақты, дәу

• Антонимі: үлкен - кіші

• Тұрақты тіркес: үлкен үй - қара шаңырақ, үлкен есеппен жасады

• Мақал:Үлкен тұрып, кіші сөйлегеннен без.

• Мәтел:

• Жүйелі талдаудың нәтижесінде ғана адасқан оқушылар қайта бір-бірімен кездесті.

Сергіту сәті

-Балалар, тақтаға назар аударыңдар! Сергіту сәті ретінде «Қай сөз артық?» ойынын ойнайық. Шеңбердегі сөздер бір ережеге бағынуы керек. Ережеге бағынбағанын шығарып тастайық. Ал, қане, бастайық!

Қай сөз артық?

әдемі - әсем

үлкен - кіші

суық - жылы

жақсы - жаман

түзу - қисық

көз - құлақ

есік - жаңа

ақыл - ес

қатты - жұмсақ

Тез, жылдам, шапшаң, жүгір, лезде

Ғажап, салмақты, сабырлы, байыпты

Ас, тамақ, үстел, дәм, тағам

қара шаш

тақтаға қара

үлкен тақта

жақсы ән

ән айт

айт болды

терең су

суға жүзу

жүз дәптер

аспан, жасыл, түйме, ұлыма

Шырайлым, нағашы, Еркежан, Бикеш

Атекем, Жәкем, Тәтекем, салт-дәстүр

3. «Ғажайып кітап»

• Енді адаспас үшін кітап пен ұстаздарға жүгінейік. Қалаға тез жетуімізге көмектесер.

Жаңа ұғым пайда болғанда соны атау үшін жаңа атау ойлап таппай-ақ, не басқа тілдің сөзімен атамай, осы өзіміздің тіліміздегі диалект сөздерден мағынасы сәйкес келетін сөзбен атаймыз. Сөйтіп қазіргі әдеби тілімізге біраз диалект сөздер еніп, жалпыхалықтық тілге айналды. Мысалы: арасан суы, жейде, ұжым, кеден, үшем. 185-жаттығуда әдеби тілге енген диалект сөздер берілген. Оқып танысайық, соларды қатыстырып сөйлем құраңдар.

1. Жаттығуды оқу.

2. Бір-екеуіне сөйлем құрау.

Зейнет - еңбек рақаты, жемісі, игілік

Зайырлы - білгір, білімдар

Зембіл - ауыр заттарды салып, екі кісілеп көтеруге арналған құрал

Кембағал - мүгедек, жарымжан

4. «Ұлағатты ұстаздар» бекеті

Міржақып Дулатұлының сөзі:

- Сонымен, ғажайып кітап пен ұстаздардың көмегі арқылы саяхат мәресіне жетті. «Лексика» облысында «Сиқырлы сөздер» қаласына қош келдіңдер. Сендерге арналған сөздер жазылған екен, соны оқиық!

Сендер керемет шәкіртсіңдер!

Бүгін сөз мағынасының бір белесіне жеттіңдер.

Әлі талай белестер бар, сәттілік тілеймін!

Үйге тапсырма беру кезеңі:

186-жаттығу. Берілген сөйлемдердегі диалект сөздерді тауып, сөздіктен мағынасын анықтап жазу.

187 - жаттығу. Берілген диалект сөздердің әдеби тілдегі баламаларын жазып шығыңдар.

82- беттегі ережені ереже дәптеріне жазып, жаттаңдар.

Сабақты бекіту кезеңі:

1

1

1

2

2

2

3

3

3

«1» «Лексика» сөзінің мағынасы қандай ?

«1» Антоним дегеніміз не ?

«1» Көп мағыналы сөз дегеніміз не ?

«2» Сөздік құрам дегеніміз не ?

«2» Сөздер қолданылу өрісіне қарай қандай түрлерге бөлінеді ?

«2» Жалпылама лексика дегеніміз не ?

«3» Диалект дегеніміз не ?

«3» Қандай ерекшеліктері бар ?

«3» Кірме сөздер дегеніміз не ?

Оқушылардың білімін бағалау кезеңі: бағалау парағы арқылы, қосымша сын көзбен қарай отырып бағалау.