Урок по биологии Ядронинг биологик роли

Қазақстан Республикасы

Білім және Ғылым министрлігі
ОҚО Сайрам ауданы Манкент ауылы

№11 "Манкент" жалпы орта мектебі

Тақырыбы: Ядронинг биологик роли.

Орындады : биология пәні мұғалімі
Убайдуллаева М.

10 - "А" синф очиқ дарс.

Мавзу: Ядронинг биологик роли.

Дарснинг илмий мақсади.

1. Ирсий белгиларни авлоддан -авлодга ўтишини ўрганиш.

2. Ирсий касалликларни олдини олиш ва уларни бартараф этиш чора -тадбирларини ўрганиш.

3. Генетик инженерия биотехнология бўйича олган билимларини мустаҳкамлаш.

Дарснинг тарбиявий мақсади:

1. Ўқувчиларни меҳнатсеварликка ўргатиш.

2. Ёш авлодга зарарли иллатларни таъсирини тушунтириш.

3. Экологияни бузилишдан сақлашни ўргатиш.

Дарснинг ривожлантирувчи мақсади.

1. Ўқувчиларнинг дунёқарашини кенгайтириш.

2. Сўз бойлиги ва нутқини ўстириш.

3. Эркин фикрлаш қобилиятини ривожлантириш .

Дарснинг жиҳози:

Расмлар, тест саволларини турлари .

Дарснинг методи:

Кургазмалилик, оғзаки баён,тест ва унинг турларидан фойдаланиш.

Фанлараро боғлаш.

Анатомия, генетика, география, физика, химия, экология.

Дарснинг бориши:

1. Ташкилий қисм:

А) Саломлашиш.

Б) Кўргазмали қуролларни тайёрлаш.

II. Уйга вазифани текшириш:

А) саволлар берилади.

1. Ядро қандай тузилган?

2. Ядро қандай вазифаларни бажаради?

3. Ядроча ва ядро шираси ҳақида нималарни биласиз?

4. Хромосоманинг тузилишини тушунтириб берингчи?

5. Хромосоманинг қандай тури бор?

6. Хромосома қандай вазифани бажаради?

Б) Энди ҳужайранинг тузилиши функцияси боби бўйича олган билимларингизни ўйин тарзида текшириб кўрамиз.

" Бинго " ўйини.

Катакчаларда ҳужайра органоидлари берилган.Органоидларнинг маъноси, вазифаси ўқилади, ўқувчилар тезлик чаққонлик билан белгилаб боришади. Ўйиннинг шарти; ким биринчи бўлиб горизонталига тўртликни топса, "Бинго" дейди ва у ғолиб ҳисобланади, демак, унга "5" баҳо. Ўйин давом этади. Энди вертикалига тўртлик топилади. Ғолиб ўқувчига "4" баҳо.

"Бинго" ҳужайра органоидлари боби.

Митохондрия

Цитоплазма

Вакуола

Пластида

Хромопласт

Рибосома

Лизосома

Биомембрана

Гольжи

комплекси

Хлоропласт

Эндоцитоз

пуфакча

Эукариотлар

Ядро

шираси

Прокариот

Лейкопласт

Хромосома

Цитоплазма -ҳужайра ядросини ўраб турадиган ярим суюқ модда.

Биомембрана -ҳужайра қобиғи.

Гольжи комплекси -италиялик олим Гольжи 1898 йилда асаб ҳужайраларида топган.

Лизосома -моддаларини эритувчи.

Митохондрия -куч станциялари.

Пластида -усимлик ҳужайрасигагина хос органоид.

Хлоропласт -хлорофилл пигменти бор пластида.

Лейкопласт -рангсиз пластидалар.

Хромопласт -рангли пигментлар.

Рибосома -оқсил биосинтези борадиган органоид.

Вакуола -цитоплазмадаги суюқлик билан тўлган бўшлик.

Эукариот - яхши шаклланган ядроли организм.

Прокариот -шаклланмаган ядроли организм.

Хромосома -ДНК ипларидан тузилган чузинчоқ зич хосила.

Ядро шираси -ярим суюқ модда бўлиб, ядро қобиғи ичидаги бўшликни тўлдириб туради.

Эндроцитоз пуфакча -пиноцитоз ва фагоцитоз пуфакчалари.

1.Қани болалар ядро сўзи сизга танишми?

2. Кайси фанларда ядро сўзига дуч келгансиз?

3. География фанида ядро деганда нимани тушунасиз?

4. Физика фанида ядро деганчи?

-Протон ва нейтрон ядрони ташкил қилади. Протон билан нейтрон биргаликда нуклон дейилади. Ядро атомнинг асосий массасини ташкил қилади. Ядро мусбат зарядга эга.

5. Химия фанида -чи ?

6. Биология фанимизда сиз ядро деганда нимани тушундингиз?

-Ядро деганда ўсимликлар ва ҳайвонлар ҳужайрасининг барқарор қисми бўлган, мураккаб тузилган, уни иштирокида ҳужайрада муҳим хаётий жараёнлар борадиган органоидни тушунамиз.

7.Мана, демак, ядро сузи сизга бир қанча фанлардан маълум экан. Бугун биз сиз билан "ядронинг биологик роли " ҳақида гаплашамиз. Ядро ҳужайранинг муҳим қисмларидан бири бўлиб у қуйидаги функцияни бажаради: организмнинг хоссаларини сақлаб, уларни наслдан наслга ўтказади. Бир ҳужайрали организмнинг ядроси ва цитоплазмасини урганиш харакатланиши, қайта тикланишида, ундаги моддалар алмашинувида иштирок этишини кўрсатади. Ядросиз қолган цитоплазма хаётининг давомийлиги турлича. Масалан: амёба ядроси 2 - 3 хафта яшайди, ядроси олиб ташлангандан сўнг 30 секунд мобайнида у ўсимта хосил қилиш қобилятини, бир неча минутдан кейин эса ҳаракатчанлигини йўқотади. Агар цитоплазмасига ядро киритилса, морфологик, физиологик фаоллиги, моддалар алмашинуви жараёнлари қайта тикланади. Бу тажриба ядро организм ҳаётида муҳим аҳамиятига эга эканлигини тасдиқлайди. (50-расм).

Ядронинг ҳужайра ривожланишидаги ролини исботлайдиган бир қанча тажрибалар ўтказилган. Масалан: Гаммерлингнинг ацетобулярия -денгиз сувўти билан ўтказган тажрибасини кўриб чиқсак. Ацетабулярия ташқи кўринишидан бўйи 5сантиметрли қўзиқоринни эслатади, пояси илдизи ва қалпоқчаси бор. 1 - 2 - 3 тажрибалар гапирилади. (49-расм).

Демак, юқоридаги тажриба ядронинг ирсий функция бажаришини тасдиқлайди. Ядронинг ирсий функция бажаришида ядрочада жойлашган хромосомалар муҳим роль ўйнайди. Хромосоманинг таркибида ДНК, гистон, оқсиллар, ва жуда оз миқдорда РНК бўлади, ДНК ирсий ахборот ташувчи булиб, ўзида ҳужайра ва организмнинг функцияси билан ривожланиш дастурини сақлайди. Шу ўринда генетикани бошқа фанлар билан алоқасини эслаб ўтсак бўлади, Масалан: генетика ва тиббиёт. Одамда ирсий касалликлар сони 4 мингга яқин бу касалликлар одам ҳужайраларида хромосомалар сонининг, таркибининг ўзгаришига боғлик. Ирсий касалликларни келиб чиқиш сабабларини аниқлаш уларга йўл қўймаслик даволаш йўлларини топиш билан тиббиёт генетикаси шуғулланади.

Уалихан Сериккалиев, страдающий от последствий ядерных испытаний на Cемипалатинском полигоне. Семей, октябрь 2009 года.

Генетика ва экология одам ўз фаолиятида атроф -мухит билан алоқада бўлади, экологик ўзгаришлар тирик организмга турли йўллар билан ирсиятнинг сифати ва ўзгаришига таъсир этади. Атроф муҳитга тарқалган зарарли моддалар одамнинг организми жинсий ҳужайраларида мутацияни кўпайтиради.Натижада одамларда тузалмас яралар пайдо бўлмоқда, келгуси авлодда ирсий касалликлар бўлиш хавфи ортмоқда. Ҳозир Қозоғистонда атроф -мухит ва айрим районлар зарарли моддалар билан ифлосланиши ортиб кетган. Масалан: Семей полигони, Орол денгизи, Балхаш кўли.

"Атомное" озеро, образовавшееся после серии ядерных испытаний в Семипалатинском регионе. Восточно-Казахстанская область, август 2009 года

Аральское море не погибло,

Аральское море убили.

Нажмадин Мусабаев, глава Аральского района

Генетика ва селекция. Генетика -хайвонлар ўсимликлар ва микроорганизмлар селекциясининг асоси бўлиб ҳисобланади. Хайвонларнинг янги зотини, ўсимликнинг янги навларини, микроорганизмларнинг янги -штаммларини яратишда селекционерлар генетиканинг хилма -хил чатиштириш усулларидан фойдаланади. Масалан: Қозоғистон

селекционерлари: Мухаммадғалиев Ф.М., Г.З.Бияшев, М.А.Айтқожин, Удольская ва бошкалар. Ирсият, ген туфайли бир турга хос организмлар ўзларига ўхшаш авлод қолдиради. Масалан: буғдой донидан буғдой ўсади, қуйдан қўзи туғилади. Демак ота -она белгилари авлодларига генлар орқали ўтиб, турли белгилар натижасида кўринади, бу жойда қариндош уруғчилик никоҳларини ҳам айтиб ўтиш мумкин. Бундай яқин қариндош уруғчилик никохлари натижасида ногирон болалар туғилиши кўпаяди. Қозоқ халқи дунё буйича генининг тозалигидан 4 - ўринда туради.-----"ГАЗЕТА"

Мана, демак болалар ҳужайрадаги ядро ундаги хромосомалар муҳим биологик аҳамиятга эга экан.

Саволлар борми?

Энди мавзуни мустаҳкамлаш учун тест билан ишлаймиз.

II вариант тест тарқатилади. Ўқувчилар масақил тест ишлайди ва доскадаги ключ билан текширади.

Энди хулоса. Сиз биласиз тирик организмларнинг йиғиндиси органик оламни ташкил этади. Органик оламдаги ҳар бир элемент соғлом бўлса, жамиятимиз соғлом бўлади.

Демак, табиат билан жамият бир -бири билан чамбарчас боғлиқ. Шунинг учун табиатни асраш, экологияни бузилишдан сақлаш ҳар биримиздинг асосий вазифамиз. Президентимиз Н.А.Назарбаев: XXI - аср генетика асри, биология асри, космос асри деб бежиз айтмаган, чунки ҳозирги кунда ген инженерияси, ҳужайра инженерияси деган биологиянинг янги соҳалари ривожланиб бормоқда. Шунинг учун президентимиз ўзининг навбатдаги халққа мактубини "Янги стратегик режалар, янги ўн йиллик" деб атади ва генетикага алохида эътибор қаратди, шу билан бирга 2012 йилда ҳужайрани ўрганиш маркази очилишини айтиб ўтди. Ўйлайманки бугунги мавзу куннинг актуал проблемаларидан бири, шундай экан, ҳар бир ўқувчи келажакда ҳаётда ўз ўрнини топиб, атроф -муҳитни муҳофаза қилишга экологияни бузулишдан сақлашга ўз ҳиссасини қўшади.

I - нұсқа.

1. Жасушаны зерттейтін ғылым ... деп аталады.

А\ Гистология

В\ морфология

• С\ цитология

Д\ генетика

Е\ микробиология

2. ХІХ ғасырдың 30 - жылдарында өсімдік жапырағы жасушасының ядросын кім ашты?

А\ М. Шлейден

В\ Т. Шваин

• С\ Р. Гук

Д\ Ч. Дарвин

Е\ Р. Броун

3.Жасушаның тіршілік әрекеті мен дамуын басқаратын құрам

бөлігі.

А\ плазмалық мембрана

В\ митохондриялар

• С\ ядро

Д\ цитоплазма

Е\ органоидтер

4.Қандай организмдер фагоцитоз арқылы қоректенеді?

А\ бактериялар

В\ көк жасыл балдырлар

• С\ қарапайымдылардың өкілі -амеба

Д\ лейкоциттер

Е\ жәндіктер

5.Өсімдіктердің қандай пластидтерінде фотосинтез процессі

жүреді?

А\ лейкопластарда

• В\ хлоропластарда

С\ хромопластарда

Д\ меланоциттарда

6.Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының ұқсастығы.

• А\ липопротеинді мембрана мен рибосомасы бар.

В\ вакуольдерде өте көп.

С\ хлоропластары өте көп

Д\ жасуша орталығы бар

Е\ қорға жийнайтын заты -гликоген

7. Жануарлар жасушасында қандай көмір су энергия көзі болып табылады?

А\ глюкоза

В\ крахмал

• С\ гликоген

Д\ сүт қанты

Е\ целлюлоза

8. Не үшін жасушада АТФ синтезі үздіксіз жүреді

• Жасушалар АТФ энергиясын барлық тіршілік процестеріне жұмсайды.

9. Нәруыз синтезі жасушаның қай органоидінде жүреді?

А\ тегіс эндоплазмалық торда

В\ лизосомада

• С\ рибосома немесе полирибосомада

Д\ митохондрияда

Е\ ядрода

10.Цитоплазма -жасушаның ішкі қоймалжың ортасы, онда қандай органоидтер орналасқан

• Ядро, түрлі органоидтер.

ІІ - нұсқа.

1.Пиноцитоз қандай организмдердің жасушаларына тән?

А\ өсімдіктер

В\ жануарлар

С\ саңырауқулақтар

Д\ бактериялар мен көк -жасыл балдырлар

• Е\ барлық көрсетілген тірі организмдердің

2.Лизосоманың белгілері.

А\жасушаның шар тәрізді органоиді

В\ берік мембраналы органоидтер

• С\ферменттер жиынтығын шектейтін берік мембраналар жиынтығы

Д\ сыртқы қабатында рибосомалары бар мембраналар жиынтығы

Е\ вакуолдердің бір түрі

3."Энергия беретін станция" деп аталатын, жасуша органоидтерінің ішіндегі ең маңыздысы:

А\ рибосома

В\ эндоплазмалық тор

С\ гольджи аппараты

• Д\ митохондрия

Е\ хлоропласт

4.Жануарлар жасушаларынан ерекше өсімдік жасушаларында энергия келесі органоидтерде түзіледі?

• А\ хлоропласттар

В\митохондриялар

С\ Гольджи аппараты

Д\ рибосомалар

Е\ түйіршікті эндоплазмалық тор

5.Тірі организм нәруызының құрамына кіретін аминоқышқылдарының саны:

А\ 10

• В\ 20

С\ 30

Д\ 50

Е\ 100

6.Өсімдік жасушасында қандай көмірсу энергия көзі болып табылады?

А\ хромопласт

В\ крахмал

С\ гликоген

• Д\сүт қанты

Е\целлюлоза

6. Цитоплазмаға нәруыз құрамы туралы ақпарат не арқылы беріледі?

А\Т -РНК

В\ Р -РНК

• С\ И -РНК

ДНК құрылымының негізгі принципи:

• Комплиментарлық принципи А-Т Т-Ц

Рибосомалар тобы қалай аталады?

• Полирибосома немесе полисома

10.Алғаш рет ғылымға "жасуша" терминін кім енгізді?

А\ А. Левенгук

В\ Т.Шваин

С\ Ч.Дарвин

• Д\ Р.Гук

Е\ Р.Вихров