Сабақтың тақырыбы: Әр түрлі түр популяцияларының өзара әрекеттесуі (9сынып)

Күні:

Сабақтың №

Сынып

Сабақтың тақырыбы:

Сабақтың мақсаты:

Сабақтың түрі:

Сабақтың әдісі

Құрал- жабдықтар:

Сабақтың жоспары:

Бекіту:

Үй тапсырмасы:

62

9 сынып

Әр түрлі түр популяцияларының өзара әрекеттесуі.

Оқушыларды биосфера құрамен таныстыру

Жаңа сабақ

түсіндіру , әңгімелесу

Интерактивті тақта (слайдтар, сызбалар), суреттер, тірек - сызба

І. Ұйымдастыру кезеңі: 1. Сәлемдесу, түгелдеу.

2. Оқушылардың құрал-жабдықтарын тексеру

3. Оқушылардың назарын сабаққа аудару

ШЕЛФОРД ЗАҢЫ (Төзімділік заңы)

Кез келген организмнің төзімділік шегі болады. Егер төзімділік шегінен шығып кетсе, организм тіршілігін жояды.

Әр түрлі түр популяцияларының өзара әрекеттесуі

Бәсекелестік- Бір немесе бірнеше түрге жататын организмдер тіршілік ресурстары үшін өзара бәсекелестікке түсуін айтады.

Ч.Дарвин түр ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін күрестің Маңызды әрі жоғары формасы ретінде бағалаған. Бүл көрініс өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байкдлады. Мысалға, Кәдімгі шыршалардың өздігінен сиреуін немесе кұмырсқалардың қырылып, өз популяциясын реттеуін келтіруге болады.

Кәдімгі шыршалардың өздігінен сиреуі

Бүркіттердің арасындағы бәсекелестік

Түраралық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер арасында болады. Ол бірде айкын байқалса, кейде анык көрінбейді. Сондықтан орыс биологі Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша екі түрге жататын популяциялар еш уакытта бір жерде тіршілік ете алмайды. Оньщ біреуі белсенді түр ретінде басымдылық көрсетіп, екіншісін ығыстырады немесе жойып жібереді. Бұл, әрине, қоректік ресурсқа тәуелді болған жағдайда іске асады.

Кейбір жагдайда қоректік факторларға ғана емес, басқа да (мінез-кұлык, мекен ететін ортасы үшін күрес, т.б.) ресурстарга байланысты бәсекелестік тууы мүмкін.

Жыртқыштық- Түрлер арасындағы байланыстың кең таралған, ең жоғары формасы.

Ол кейде корек, мекен ететін орта, т.б. ресурстар үшін даралардың бірін-бірі өлтіруі, кууы, жеуі аркылы керініс береді.

Жыртқыштык тіршілік ету организмдер үшін оңайға түспейді. Ол үпгін - жырткыш алдымен жемтігін іздеп табуы кажет. Ал жемтік ез кезегінде жауынан корғану бейімше немесе жоғары бейімделупшгік касиетке ие болады. Бүл күбылыстар ғасырлар бойы дамып, организмде морфологиялык, физиологияльщ, биохи-миялык, т.б. өзгерістер пайда болуы мүмкін.

Паразитизм- Бір түр өкілінің екінші бір түр өкілін тіршілік ортасы немесе қорегі ретінде пайдалану арқылы тіршілік етуі.

Паразиттік күбылыс организмдер арасында корек үшін тікелей жанасу аркылы бірте-бірте пайда болтан. Бүл процесс, әсіресе, вирус, бактерия, саңыраукүлак, карапайымдылар, күрттар арасында жиі кездеседі. Сол сиякты осімдік пен өсімдік, жануар мен жануар жене өсімдік пен жануар арасындағы паразиттік күбылыс та жаксы дамыған

Селбестік-Екі түрге жататын организмдердің кеңістікте бір-біріне ешбір зиянын тигізбей, керісінше селбесіп, пайдалы тіршілік етуі селбестік деп аталады.

Комменсализм (серіктестік) симбиоздың бір формасы ретінде белгілі. Яғни бір түрдің коректік калдығымен екінші организм коректене отырып, оған ешбір зиян келтірмеиді. Кейде бір орга¬низм екіншісін қозғалу құралы немесе корғанышы ретінде де пайдаланады. Мысалы, ірі бальщтардын желбезегінде үсақ балыктар еркін тіршілік етуге бейімделген. Егер комменсалдар бір-біріне зиян келтіре бастаса, оның біреуі паразиттік немесе бәсекелестік жолга түседі.

Мутуализм. Эр түрге жататьш организмдердің бір-бірінен бөлек тіріігілік ете алмай, өзара долайлы жағдай туғыза отырып, селбесіп тіршілік етуі мутуализм деп аталады. Мысал ретінде, термиттер мен олардың ішегінде тіршілік ететін, сүрек целлюлозасының корытылуына ыклал ететін микроорганизмдерді келтіруге болады. Зоохория. Жануарлардың орын ауыстыруы аркылы өсімдік түқымдарын кеңістікке тарату құбылысы зоохория деп аталады. Зоохория - өсімдіктер өлемі мен жануарлар дүниесінін бір тобыньщ ұзак жылдар бойы бірлестікте тіршілік етуінін жемісі. Соның нәтижесінде өсімдік түкымында жабысқыш ілгектер, қылшьщтар пайда болып, олар кұстардың, сүткоректілердің, баска да жануарлардың денесіне жабысу аркылы алыс аймактарға таралып отырған. Өсімдік түқымдарының осындай жолмен таралуын эктозоохория дейді. Ал кейбір өсімдіктердщ тұкымдары жануар-лардьщ нәжістері арқылы таралады. Оларды эндозоохориялық таралу жолы деп атайды.

Аллелопатия. Бұл организмдердің денесінен өзіне тән химия-лык енімдер шығару аркылы карым-қатынас жасау жолы. Өсімдіктерден бөлінетін кейбір заттар жануарларға жағымсыз немесе жағымды әсерін тигізетін қасиетке ие болады. Мысалы, кәдімгі жусан иісі көптеген өсімдіктерге (жүгері, картоп, кызан, т.б.) жағымсыз әсерін тигізеді, сүмбілбүршак. пен бидайдың есуі тежеледі.

§60 оқу, 281бет кесте толтыру